معاد و قیامت در كلام امام رضا(ع)

اعتقاد به قیامت و معاد یكی از اعتقادات ادیان الهی است. پیروان مذاهب گوناگون با وجود اختلافات متعدد به زندگی پس از مرگ باور دارند. معاد از اصول دین مبین اسلام است و اعتقاد به آن بر هر مسلمانی واجب است و هر كس آن را انكار كند، خارج از اسلام است. پیامبران پس از دعوت به توحید و خداشناسی، مهمترین اصلی را كه به مردم متذكر می شدند، سرای آخرت معاد و قیامت بوده است.

عقیده به معاد باعث می شود انسان احساس كند فناپذیر نیست و برای همیشه وجود دارد. معاد مقتضای عدل الهی و جایگاه تحقق وعده و وعید الهی است. معاد ابتدا با مرگ و قبر همراه بوده و سپس برزخ را در بر می گیرد و بعد به قیامت كبری می رسد كه انتهای آن بهشت و جهنم است. آیات و روایات فراوانی درباره مرگ و معاد و قیامت بیان شده كه در اینجا به بررسی آنها از دیدگاه امام هشتم علی بن موسی الرضا(ع) پرداخته می شود:

معانی لغوی و اصطلاحی مرگ

در كتاب مقاییس اللغة آمده: «موت یك اصل صحیح است كه بر از دست رفتن نیرو و توان یك شیء دلالت دارد و از همین معناست موت در برابر حیات». اصل در استعمال موت همین معناست و معانی دیگر آن مانند: خاموش شدن آتش، غیر قابل كشت شدن زمین و خفتن، به همین معنا باز می گردد.(1)

در جای دیگر آمده معنای لغوی مرگ عبارت است از «مردن»، «فناشدن» و «زوال حیات»، اما در حقیقت، ماهیت و مفهوم مرگ نیستی و زوال حیات نیست، بلكه انتقال است، آن هم انتقال از حیاتی(دنیا) به حیات دیگر(آخرت). در حقیقت مرگ برای انسان سرآغاز حیاتی نو است. حقیقت انسان «منِ» اوست، نه بدن مادی اش؛ چرا كه با توفی و مرگ، شخصیت و منِ حقیقی انسان به تمام و كمال دریافت می شود و بدن كم كم پوسیده و بعد پراكنده می شود، آنچه پوسیده نمی شود و تحویل مأموران الهی می گردد بدن مادی انسان نیست، بلكه حقیقت وجودی اوست كه «منِ» او وابسته به آن است و قرآن از آن به نفس و روح تعبیر می كند.(2)

واژه توفی در شكل های گوناگون ماده «وَفی» 66 بار در قرآن به كار رفته است كه در چهارده آیه رسماً از مرگ تعبیر به «تَوفّی» می شود.(3)

ازجمله:

اَللهُ یَتَوَفَّی الاَنفُسَ حینَ مَوتِها وَالَّتی لَم تَمُت فی مَنامِها فَیُمسِكُ الَّتی قَضی عَلَیهَا المَوتَ وَ یُرسِلُ الاُخری اِلی اَجَلٍ مُسَمًّی؛ خداست كه جان مردم را هنگام مرگشان به تمام و كمال می گیرد و جان كسانی را كه نمرده اند، در وقت خوابشان می ستاند؛ پس آنهایی را كه حكم مرگ بر آنان گذرانده است، نگاه می دارد و دیگران را تا سرآمدی معین به بدنها باز می فرستد.(4)

مرگ انزجار نفس از بدن و اعراض از آن و روی آوردن به عالم الهی و ملكوت می باشد. انزجار نفس از بدن به تدریج رخ می دهد تا در نهایت انقطاع كلی رخ دهد و اجل طبیعی و قضای الهی برسد البته غیر از اجل معلق است كه به حسب وقایع اتفاقی رخ می دهد.(5)

در فلسفه اسلامی، مرگ مفهوم نیستی و انهدام ندارد، بلكه یك نوع دگرگونی و تكامل است. این نوع تلقی از مرگ می تواند علل ایثار و شهادت را به بهترین وجه تفسیر نماید. در مرگ، زندگیِ عالی تری نهفته است و انسانها برای نیل به كمال مطلوب و دست یازی به زندگی عالی تر و نجات از عذاب، راهی غیر از فداكاری و خدمت به خلق ندارند و خیانت باعث عذاب ابدی است.(6)

قرآن بیان می دارد حقیقت مرگ انتقال از عالمی به عالم دیگر است و انسان با مرگ، در زمین نابود نمی شود. انسان معدوم و فانی نیست تا برگردانده شود، بلكه از طریق مرگ، از دنیا به عالم برزخ كه باغی از باغهای بهشتی یا حفره ای از گودال های آتش است منتقل، سپس رهسپار قیامت كبری می گردد.(7)

مرگ نخستین منزل از منازل آخرت و آخرین منزل از منازل دنیا است. مرگ فرایندی است پیش روی تمام انسانها كه ناگزیر پس از مدت كوتاهی در دنیا، جان آنها را می گیرد. یاد مرگ واقعیتی است انكارناپذیر كه در ذهن هر شخصی چه مسلمان و چه كافر می گذرد. توصیه به یاد مرگ از دستورات مهم تربیتی و اخلاقی دین اسلام در جهت تقویت و اعتلای تقوای الهی در دلهای مۆمنان است.

امام رضا(ع) می فرماید:

اِذا كانَ یَومَ القِیامَةِ یَقُولُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ لِمَلِكِ المَوتِ: یا مَلِكَ المَوتِ وَ عِزَّتی وَ جَلالی وَارتِفاعی وَ عُلُوّی لَاُذیقَنَّكَ طَعمَ المَوتَ كَما اَذِقتَ عِبادی.